Hareketli Kitap İllüstrasyonlarının Tarihteki Serüveni

Yusuf Keş / Sevtap Sarıca
19 Mar 2017
5 dakikada okunur

Hareketli kitaplar, okuyucu tarafından elle hareket ettirilen ya da sayfalar açıldığında kendiliğinden otomatik hareket edebilen sayfalardan bağımsız parçalara sahip, form değiştirebilen kitaplardır. İki boyutlu yüzeysel malzemelerin çeşitli birleştirme ya da katlama yöntemleri ile üç boyutlu ve hareketli mekanizmalara dönüştürülmesi ile elde edilen hareketli kitaplar açılır kitap, üç boyutlu kitap ya da pop-up kitap gibi isimler alırlar. Hareketli kitaplar yaklaşık 800 yıldır pek çok farklı amaçla kullanılmakta ve pek çok farklı yaştan, kültürden ve eğitim seviyesinden insanların ilgisini çekmektedir.

Hareketli kitaplar, hem görsel tecrübelerin hem dokunma hissinin yaşanmasının yanı sıra merak ve keşfetme isteğini de tatmin ettiği için bilgilerin ve deneyimlerin daha akılda kalıcı olmasını sağlarlar. Kişinin kendi elleriyle aktifleştirdiği hareketli parçalar ya da sürpriz illüstrasyonlar el ve gözü, aksiyon ve reaksiyonu, merak ve keşfetmeyi bir araya getirir.

Hareketli kitabı meydana getiren öğeler; katmanlar halindeki sayfaların arkalarına saklanmış bulunan ve okuyucunun döndürmesi, çekmesi ya da sayfayı çevirmesi ile meydana çıkan hareketli parçalar, sayfalar açıldığında sayfa yüzeylerinde ortaya çıkan, sayfaların çevrilmesi ile aktif duruma gelen üç boyutlu figürlere sahip pop-up mekanizmalar, akordeon, yelpaze ya da daire şeklinde açılacak şekilde tasarlanan çeşitli katlama mekanizmaları şeklinde sıralanabilirler.

18. yüzyıldan önce üretilen tüm hareketli kitapların, yetişkinler için üretildikleri ve bilimsel amaçla kullanıldıkları görülmektedir.

Hareketli kitapların ilk örneklerinde iki temel mekanizmaya rastlanmaktadır; volvelleler ve kanatçıklar. Fransızcada “dönmek” anlamına gelen “volvelleler”; sayfanın merkezine düğümlü bir sicim ya da perçin sayesinde birleştirilmiş, sayfa üzerinde bağımsız dönebilen bir ya da pek çok çarktan oluşan yüzeyler ya da işaretleyicidirler. Volveller, takvim gibi grafik bilgilerin kolon ve sütunlardan takibi yerine çarkları döndürerek hesaplanması için kullanılmışlardır. Kanatçıklar ise sayfa üzerine eklenmiş veya katlanmış parçalardır. Bir tabaka gibi kaldırılan kanatçıklar altta saklanan tabakadaki bilgileri ortaya çıkarır. Kanatçıklar, anatomik bilgileri ve karmaşık mekanizmalı yapıları görselleştirmek için kullanılmışlardır.

Hareketli kitapların ilk oluşumları Ortaçağ manastırlarının duvarları arasında verilerin deneme ve ölçüm işlemlerini gerçekleştirmek amacıyla başlamıştır. Yüzey üzerine illüstre edilmiş veriler hareketli hale dönüştürülüp, astroloji, takvim ve benzeri verilerin ölçümleri sağlanmış, yıldız ve gezegen pozisyonları, kilise takvimleri, astrolojik bilgi- ler ve benzerleri hesaplanabilmiştir.

Bilinen ilk hareketli el yazması olan Chronica Majorca, 13. yüzyıl başlarında Fransız keşiş Matthew Paris tarafından hazırlanmıştır ve dini tatilleri hesaplanmak için kullanılan volvellere sahip kitaptır. Ardından Katalan filozof Ramon Llull (1232- 1315) karmaşık verilerin tablolaştırılması, tek ve basit bir sistemde açıklanıp hesaplanabilmesi için Lullian dairesi ismiyle de bilinen volvelleden faydalanmıştır.

1450’den sonra astrolojik verilerin hesaplanması için daha donanımlı volvelleler üretilmiştir. Alman bilim adamı Peter Apian 1524’te haritacılık ve coğrafya bilgileri ve çeşitli volvelleler içeren Cosmographia Liber’i hazırlamıştır (Görsel 1). Apian, ayrıca astronomik bilgileri ve hesaplamaları barındıran kitabı Astronomicon Caesareum’da (1540) da volvellelere yer vermiştir (Görsel 2).

Görsel 1. Cosmographia Lliber

Daha pek çok bilim insanı çalışmalarında volvellerden faydalanmıştır. Modern zamanların büyük kısmında da bağımsız objeler ve yazı karakterleri arasında yer alan çarklar kalori hesaplamaları, boya renkleri eşleştirmesi, kuşların göç yollarının tespiti, köprülerin kesişim mesafesini hesaplama ve eğlenceli oyunlar için kullanılagelmektedir.

16. yüzyılın ilerleyen dönemlerinde baskı- nın gelişmesi ile sağlık, matematik ve teknoloji gibi görsel olarak karmaşık sistemlerin daha anlaşılır sunulabilmeleri için hareketli kitap kullanımı artmıştır.

1570’de Sir Henry Billingsley tarafından hazırlanan The Elements of Geometry kitabında Yunan matematik uzmanı Euclid’in geometri teorileri görselleştirilmiş ve küpler, prizmalar ve piramitler gibi elemanlar üç boyutlu olarak yer almıştır.

Johan Remmelin 1614’te hazırladığı hareketli anatomi kitabı Catoptrum Microcosmicum sayesinde karmaşık anatomiyi satın alınan kadravralardan değil, kitaptan inceleme fırsatı doğmuştur. İnsan vücudunun karmaşık sıra ve pozisyonlardaki organlarını açıklamak için açılır kapanır katmanlar ve katmanlar açılınca ortaya çıkan görsel elemanlardan faydalanılmıştır.

Ayrıca sağlık okulları için tedavi ve ameliyat yöntemlerini içeren, astronomik burç takvimi ve astronomik olarak ameliyatlar için en uygun tarihlerin hesaplanmasını sağlayan pek çok hareketli kitap tasarlanmıştır.

İngiliz Peyzaj tasarımcısı Sir Humphry Rep- ton (1752-1818) açılır kapanır kapakçıklar kullanarak tasarladığı kitapçıkları peyzaj tasarımının öncesi-sonrası görüntülerini sunmak için kullanmış ve böylelikle müşterilerine bahçelerinin nasıl bir değişim geçireceklerini sunabilmiştir.

Görsel 2. Astronomium Caesareum

Alman mühendis Hans Blucher’ın (1867- 1927) hazırlamış olduğu Moderne Technik kitabında kapakçıklar kullanılarak arabaların karmaşık yapılarını, buharlı lokomotiflerin, gemilerin ve diğer karmaşık mekanizmaların çalışma sistemlerini anlatılmıştır. (Görsel 3)

Görsel 3. Moderne Technik

Sanayi İnkılabı ile birlikte ortaya çıkan eğitimli, zamana ve paraya sahip orta sınıf, çocukluk döneminde alınan eğitimin önemini fark etmiş ve çocuklarının eğitimi için kitaplara bütçe ayırmaya başlamışlardır. Bu nedenle yayımcılar özellikle din, ahlak, davranış eğitimi, aritmetik, alfabe eğitimi ve aynı zamanda çocuklara yüksek sesle okunabilecek resimli hikayeler ve eğlence hikayeleri içeren kitaplar yayınlamaya başlamışlardır.

1760‘lı yıllarda Londralı kitap satıcısı Robert Sayer hareketli kitapları her parçanın hareketinden sonra bir pandomim figürünün ve hareketlerinin görselleştirildiği çocukların eğitimine katkıda bulunacak ahlaki hikayeler olarak geliştirmiştir. Sayer 1771 yılında ilk hareketli çocuk kitabı olan Queen Mab or The Tricks of Harleguin’i tasarlamıştır.

Hareketli kitapların daha çok üç boyut kazanmaya başladığı 1800’lü yıllarda slot (boşluk), atlı karınca (döner piramit), tünel kitaplar ve dikiz şovu gibi üretim teknikleri denenmeye başlamıştır. 1820 yılında ise İngiliz minyatür sanatçısı William Grimaldi ve oğlu tarafından etik kurallarını anlatan bilmeceler ve cevaplardan oluşan bir dizi katlanır kitap tasarlanmıştır. Robert Crowther’ın The Most Amazing Hide and Seek Alphabet Book (1977) ve Renee Jablow’un Richard Scarry’s Popup Numbers kitapları gibi kitaplar parçaların çekilmesi, çarkların dönmesi ve parçaların hareket etmesi ile öğrenmeyi cazibeli hale getirmişlerdir. Genç okuyucular için soyut ya da zıt kavramlar hareketli ve pop-up kitaplar sayesinde daha kolay anlaşılır hale gelmişlerdir.

1850’de S. And J. Fuller yayımevi, History of Little Fanny isimli kitabı tasarlamıştır. Bu eserde; kitaptan bağımsız olan kahramana hikayede anlatılanlara göre farklı kostümler giydirebilmektedir. Günümüzde Univercity of North Texas’ın kütüphane sitesinde sanal ortamda hala History of Little Fanny karakterlerinin hikayeleri dijtal ortamda okunabilmekte, sanal bir oyun olarak kostümler değiştirilebilmektedir.

19. yüzyılın sonlarında hareketli çocuk kitaplarının popülerliği arttıkça daha önce büyükler için yazılmış olan hikayeler ve çocuklara anlatılan masallar, çocuklar için daha ilgi çekici bir halde yeniden üretilmeye başlamış, eğitim amacının dışında sadece eğlence ve boş vakit değerlendirme amaçlı kitap üretimi başlamıştır (Görsel 5) .

Görsel 4. Queen Mab or The Tricks of Harlequin

Geçmişten günümüze hava taşıtları, uzay araçları, hayvanlar ve bitkiler alemi, mimari, coğrafya ve yeryüzü şekilleri gibi pek çok konuda tanıtıcı hareketli kitap yayınlanmıştır. Hareketli kitaplar insanların her gün yaşanan olaylara ve çevreye karşı yeni bir bakış açısı geliştirmelerini ve deneyimlerini artırmalarını sağlamıştır, karmaşık mekanizmalı kitaplar günlük sıradan aktiviteleri daha cazip hale getirmişlerdir.

Diğer yandan pop-up ve hareketli kitaplar tarihi olayları ve bazı sezonsal festivalleri anmak için de kullanılmıştır. Günümüzde de benzer kullanım sürmekte pek çok pop- up tebrik kartı ve davetiye tasarlanmaktadır.

Görsel 5. Lothar Meggendorfer-Food Fight Monkey Theater

1914-1992 yılları arasında yaşayan Çekoslovakyalı mimar ve kağıt mühendisi Vojtech Kubasta pop-up kitap tasarımda pek çok çalışma yapmıştır. Vojtech Kubasta’nın çalışmaları pop-up tasarımının altın çağını yaşatan eserler olarak kabul edilmektedir.

20. yüzyılda pop-up ilkeleri geliştirilmiş ve kağıt mühendisleri yeni üretim teknikleri geliştirmişlerdir. Pop- up yöntemleri ile üretilmiş; sayfaların açılması ile üç boyutlu objelerin ortaya çıktığı, ilk kitap örnekleri İngiliz kağıt mühendisi S. Louis Giraud’a aittir.

Görsel 6. Pat Paris – The first noel: a holiday pop-up book

Sonuç olarak; üç boyutlu ve hareketli kitaplar günümüzde çocuk kitabı ile oyuncak kavramları ilişkilendirilerek tanımlansa da tarihsel süreç incelendiğinde tasarımların ilk örneklerinin bilimsel çalışmalar ve hesaplamalar için üretildiği görülmektedir. Daha sonraları bu kitapların algı üzerindeki olumlu etkileri fark edildikçe kullanım amacına bilgi aktarımı ve eğitim de eklenmiştir. Hareketli kitapların; özellikle Avrupa’da, bilimsel gelişime katkısı çok büyük olmuştur. Çünkü hareketli kitaplar karmaşık yapıların çözümlenmesi ve anlatılmasını sağlamışlardır. Bu sayede yapılan çalışmalar daha anlaşılır ve kalıcı olarak kaydedilebilmiştir. Çocukların ilgisini çekip onların merak duygusunu ayakta tutan hareketli kitaplar eğitimden daha çok eğlence için üretilmeye başlamıştır. Günümüzde de boş zaman aktivitesi ya da oyun için kullanılmaktadırlar. Türkiye’de ise bu alanda yapılan çalışmalar çok azdır. Türkiye’de neredeyse hiç hareketli kitap tasarım çalışması olmamakla birlikte sadece orijinalinden tercüme kitaplar yayınlanmaktadır.

Kaynakça

1. Bonner, A., (1997). What Was Llull Up To?, Palma De Mallorca.

2. Findlay J. A. and Rubin E. G. K., (2005). Pop-Ups, Illustrated Books, And Graphic Designs Of Czech Artist And Paper Engineer, Vojtech Kubašta (1914-1992), Bienes Center For The Literary Arts, Florida.

3. Hendrix, S. L., (2008). Pop-up Workshop: Computationally Enhanced Paper

4. Hunt, P., (1995). Children’s Literature: An Illustrated History, Oxford University Press, Oxford, UK.

5. Marcus, L. S., (2013). Pop-Ups On Parade: Art, Novelty, And The Book Reimagined, International Print Center, New York.

6. Rubin, E. G. K., (2005). Pop-Up And Movable Books In The Context Of History, Catalog Of Ideas In Motion Exhibit, Suny- New Paltz, NY.

7. Rubin, E. G. K., (2010). Paper Engineering: Fold, Pull, Pop & Turn, The Smithsonian Libraries Exhibition Gallery, National Museum of American History, Stephen Van Dyk, Cooper-Hewitt, National Design Museum Library, Washington, DC.